Миллий ва диний қадриятлар асрлар давомида ўзаро чамбарчас алоқада бўлганлиги боис Марказий Осиёнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, диний-маънавий ҳаётини ўрганишда ислом тарихини илмий асосда тадқиқ қилиш муҳим ўрин тутади. Шу н назардан қараганда, аввало, ислом таълимотининг ажралмас қисми саналган тасаввуф мактабларининг ўрта асрлардан бошлаб Марказий Осиё минтақаси ижтимоий-сиёсий ҳаётида муҳим роль ўйнаганини таъкидлаш ўринлидир. Бу мактаб ўз тараққиёти давомида маҳаллий урф-одатлар ва маданиятга исломий меросимизни мослаштириш ҳамда сиёсий ҳаётда етакчилик қилишдек босқичларни босиб ўтди.
Ислом динининг кенг ҳудудларга кириб бориши ва тарқалиши маҳаллий аҳоли ҳаётини тубдан ўзгартирди ва ўзига хос маданиятнинг шаклланишига туртки бўлди. Турли диний оқимлар ва қарашлар, шу жумладан, сўфийлар қатлами юзага келди. Бу эса азалдан комил инсон тушунчаси асосий эътиборда турган шарқона урф-одат ва қонун-қоидаларни янада мустаҳкамлади.
Ислом маданиятига йирик тасаввуф алломаларини етказиб берган Марказий Осиё мактаби фаолияти XII асрдан то XX аср бошларигача ўлка ижтимоий ҳаётида ўзининг юқори мавқеини сақлаб қола олди, десак хато бўлмайди. Бу мактаб ўз тараққиёти давомида пайдо бўлиш, маҳаллий маданият билан уйғунлашиш, ижтимоий-сиёсий жараёнларда етакчилик қилишдек босқичларни босиб ўтди.
Аҳмад Яссавий (1105-1166/67), ‘Абдухолиқ Ғиждувоний (1103-1179), Нажмиддин Кубро (1145–1221), Баҳо’уддин Нақшбанд (1318–1389), ‘Алоуддин Аттор (ваф. 1400), Хожа Муҳаммад Порсо (1345–1420), Паҳлавон Маҳмуд (XIV аср), Хожа ‘Убайдуллоҳ Аҳрор (1404–1490), Мир ‘Алишер Навоий (1441–1501), Махдум-и А‘зам Косоний-Даҳбидий (ваф. 1542), Лутфуллоҳ Чустий (ваф. 1571), Бобораҳим Машраб (1640–1711), Дукчи Эшон (ваф. 1898) каби тасаввуф илмини назарий ва амалий жиҳатдан бойитган буюк мутафаккирларнинг фикрлари, уларнинг мамлакат ҳаётида фаол қатнашган етук тарихий шахслар сифатидаги диний, маънавий-ижтимоий ва сиёсий қарашлари, албатта, бугунги кун учун ҳам аҳамиятлидир.
Мовароуннаҳрда ислом дини мустаҳкам мавқега эга бўлгач, бир томондан, турли диний таълимотлар, хусусан, калом мактаблари юзага келди, IX-XII асрларда Марказий Осиёда асосий эътибор тафсир, ҳадис ва фиқҳ илмларига қаратилди, иккинчи томондан эса исломий илмлар ривожи мазкур ҳудудда тасаввуф оқимининг юзага келиши ва кенг тарқалиши учун асосий омил бўлиб хизмат қилди. Мусулмон Шарқи мамлакатлари ижтимоий ва маънавий ҳаётига чуқур кириб борган тасаввуф таълимоти фан, маданият ва адабиёт ривожига катта ижобий таъсир кўрсатди. XI асрдан бошлаб Шарқнинг деярли барча нуфузли шоир ва ёзувчилари, мутафаккир ва олимлари тасаввуфдан озиқланиб, унинг инсонпарварлик ва ҳақсеварлик ғояларидан руҳланганлар. Шуни назарда тутиб, атоқли олим Е. Э. Бертельс қайд этган эди: «Тасаввуф адабиётини ўрганмасдан туриб, ўрта асрлар мусулмон Шарқи маданий ҳаёти ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин эмас бу адабиётдан хабардор бўлмасдан Шарқнинг ўзини ҳам англаш қийин»[1].
Тасаввуф таълимоти Мовароуннаҳр маданияти ва адабиёти илми таъсирида тараққий этган ва янги халқ ғояларининг шаклланишига туртки бўлган. Шунга кўра, Мовароуннаҳрнинг ислом маданиятида тасаввуфнинг тутган ўрни беқиёсдир. Шу пайтга қадар тасаввуф таълимоти, тарихи ва илгари сурган ғоялари ҳақида кўплаб маҳаллий олимлар самарали меҳнат қилганлар. Жумладан, шарқшунослар Н.Комилов, И.Ҳаққулов, Ориф Усмон, С.Ғаниева, Б.Назаров, Б.Бобожонов ва бошқа бир қатор тадқиқотчиларнинг илмий ишлари диққатга сазовордир.
Араблар юртида пайдо бўлиб, X–XI асрларда гуркираб ривожланаётган Ҳалложийа, Жунайдийа, Суҳравардийа, Увайсийа, Қодирийа тариқатлари таъсири остида Марказий Осиёда ҳам XI–XII асрларга келиб Яссавийа, Кубравийа, Хожагон тариқатлари пайдо бўлди ва зўр шиддат билан ривожланди.[2] Гарчи тасаввуф мактабларининг ташкил топиши дастлаб Куфа, Бағдод, Басра, Миср каби ислом дини кенг тарқалган ҳудудлар билан боғлиқ бўлса-да, кейинчалик Марказий Осиёда бутун ислом олами миқёсида умумэътироф этилган Яссавийа, Хожагон-Нақшбандийа ва Кубравийа каби йирик тасаввуф тариқатлари вужудга келди.
Албатта, Марказий Осиёда етишиб чиққан ва бутун ислом оламида катта обрў қозонган илк тасаввуф назариётчиларини кўплаб учратиш мумкин. Улар орасида Бухоро яқинидаги Калобод қишлоғида туғилиб, шу ерда дафн этилган Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ ал-Калободийни (ваф. 990 ёки 995 й.) зикр этиш ўринли. У, шунингдек, ҳанафий мазҳаби фақиҳи сифатида ҳам машҳур бўлган. Унинг ислом оламидаги энг биринчи тасаввуфий адабиётлардан ҳисобланган «ат-Та‘арруф ли-мазҳаби аҳли-т-тасаввуф» номли асари ҳозирга қадар ҳам илк мусулмон тасаввуфи соҳасидаги энциклопедик манба ҳисобланади. Асарда сўфийлар назарий қарашлари тизими ва уларнинг амалиётлари бирмунча тўлиқ баён этилган. Шуниси аҳамиятлики, сўфийликнинг баъзи низомларини анъанавий ислом меъёрлари билан мувофиқлаштиришга бўлган дастлабки уриниш айнан шу асарда кўзга ташланади.
Тарихга назар солсинса, тасаввуфга асос бўлган таркидунёчилик кайфияти деярли ислом билан бир даврда юзага келди. Суфийликнинг илк намояндалари деб Пайғамбарнинг Абу-д-Дардо, Абу Зарр, Ҳузайфа (вафотлари VII асрнинг иккинчи ярми) каби саҳобалари ҳисобланади. Аммо исломдаги мистик-аскетик оқимнинг шаклланиши VIII асрнинг ўрталари – IX асрнинг бошларига тегишли. Бу даврда сўфийлар қаторига муҳаддислар, қорилар, қуссослар, косиблар, тижоратчилар, жумладан, исломни қабул қилган христианлар кирганлар. Бу даврда “сўфий” ёки “ат-тасаввуф” атамалари ҳали кенг тарқалмаган эди: унинг ўрнига зуҳд (таркидунёчилик) ёки зоҳид, обид сўзлари ишлатилар эди. Исломдаги бу мистик-аскетик оқимнинг пайдо бўлиши ва тараққий этишига мусулмон жамиятидаги илк икки аср давомидаги сиёсий-ижтимоий беқарорлик, диний ҳаётнинг мураккаблиги, унинг натижасида келиб чиққан маънавий-ғоявий изланишлар ва бошқа динларнинг, хусусан, христианликнинг таъсирини кўрсатиш мумкин.
Унинг асосида аскетизм, яъни бу дунё лаззатларидан воз кечиш асосида Аллоћга етишиш, уни билиш, у билан бирлашиш йўлини ќидириш ётади. Суфийлик Қур’он ва шариат талаб этган диний аќидаларни, талабларни албатта бажариш, ўзини сўзсиз Аллоҳнинг ќули деб билиш, маълум диний ќоидаларга ўз шахсиятини шубћасиз бўйсундиришни ќабул этмайди, балки шахсий эркинлик, ўз хоћиши билан тозаланиб, рућий маънавийликка сингиш орќали комил инсон даражасига эришишга асосланади.
Тасаввуфда рућни камолотга ва унинг сўнгги маќсади Аллоћга эришув йўллари тўрт босќичдан иборатдир: биринчи босќич шариат деб аталиб, бунда, аввало, шариатнинг барча талабларини бажариш ва унга бўйсуниш талаб этилади; иккинчи босќич – тариќат бўлиб, бунда мурид ўз шахсий истакларидан воз кечиб, ўзини пир ихтиёрига топшириши керак; учинчи босќич – маърифат, бунда сўфийлар коинотнинг бирлиги Худода мужассам бўлишини, олам унинг эманациясидан, нурланишидан вужудга келишини, яхшилик ва ёмонликнинг – нисбийлигини аќл билан эмас, ќалб билан англаб олишлари керак бўлади; тўртинчи босќич ћаќиќатдир. Бунда сўфий шахс сифатида тугаб, кўзланган ћаќиќатга етишиши, Аллоћга сингиб кетиши ва натижада абадийликка эришуви зарур. Бу жараён маълум ваќтни талаб этади. Махсус рућий, жисмоний ћаракат, фаолият – сиѓиниш, ибодатлар, оћанглар ёрдамида амалга оширилади. Сўфийлик тарафдорлари дастлаб моддий бойликка эга бўлиш ва унга интилишни ќоралаб ћаќиќий бойлик маънавий рућий камолотда деб ћисоблаганлар.
Сўфий, тасаввуф сўзларининг этимологияси ҳақида бир неча хил қарашлар бор. Ўлкамизнинг йирик тасаввуфшуносларидан бири Н.Комилов шундай ёзади: «Баъзилар бу сўз «саф» сўзидан келиб чиққан дейдилар, чунки сўфий, Илоҳ йўлига кирганларнинг биринчи сафида турувчидир. Баъзи олимлар уни «суффа» сўзидан ҳосил бўлган деб айтадилар: асҳоби суффа ҳазрати Пайғамбар тириклигидаёқ тарки дунё қилган тақводор кишилар бўлиб, сўфийлар шуларга тақлид қиладилар, деб тушунтирадилар. Яна бир гуруҳ олимлар сўфий сўзи «сафо» сўзидан келиб чиққан, чунки бу тоифанинг қалби сидқу сафо офтобидай порлаб туради, деганлар. Яна баъзилар сўфий «суфуҳ» сўзидан ясалган, суфуҳ – бирор бир нарсанинг ҳулосасидир, бу жамоа халқнинг хулосаси бўлганлиги сабабли уларни сўфий деганлар, деб ёзадилар. Сўфий сўзи «соф» сўзидан чиққан дегувчилар хам бор. Абу Райҳон Беруний ўзининг «Осорул боқия»сида ушбу сўзни юнонча «суф»[3] сўзидан ясалган деб кўрсатади. Аммо кўпчилик сўфий сўзи арабча «суф» сўзидан ҳосил бўлган, деган фикрни билдирадилар. «Суф» сўзининг луғавий маъноси жун ва жундан тўқилган матодир. Сўфийлар кўп ҳолларда жун чакмон ёки қўй терисидан тикилган пўстин кийиб юришни одат қилганлари учун уларни “жун кийимлилар” (форсчаси “пашминапўш”) деб юритилган. Бизнингча, шу кейинги эътимологик маъно ҳақиқатга яқинроқдир, зеро, сўфий сўзининг «суф» сўзидан ясалиши араб тили қонун-қоидаларига мос келади»[4].
Бу атаманинг келиб чиқишини жоҳилият даврида кўп ибодат қилиши билан ном таратган Суфа ибн ‘Удд ибн Тобиха номидан олинган дегувчилар ҳам бор. Аммо исломдан бошқа диндаги шахсларни ўрнак қилиб олиш мумкин бўлмагани сабабли бу талқин мақбул эмас, деб ҳисобловчи тадқиқотчилар мавжуд.[5]
Яна Н.Комилов ўз таърифини ривожлантириб айтади: «Агар «суф» сўзидан сўфий ясалган бўлса, ўз навбатида, «сўфий»дан «тасаввуф», «мустасуф», «муттасуф», «мутасаввиф» сўзлари ҳосил бўлган. Мустасуф ўзини сўфийларга ўхшатиб, тақлид қилиб юрадиган, аммо асл мақсади амал-мансаб, молу мулкка интилишдан иборат бўлган кишиларга нисбатан ишлатилган сўз бўлса, муттасуф тариқат ва ҳақиқатда муайян манзилларни эгаллаган, бироқ сўфий даражасига кўтарила олмаган кишилардир. Қалбан сўфиёна ғояларга мойил, тасаввуфни эътиқод – маслак қилиб олган, лекин тариқат амалиётини ўтамаган, расман сўфий бўлмаган одамлар эса мутасаввиф ҳисобланганлар.
Сўфийларнинг ўзини ҳам Ҳусайн Во‘из Кошифий «Футувватномаи султоний» номли асарида уч гуруҳга ажратган: муоширлар, мутарасмлар, муҳаққиқлар. Муоширлар – тариқат аҳлининг мухлислари ва дўстлари дирлар. Улар дарвешларга муҳаббат билан қарайдилар, уларнинг суҳбатида иштирок этадилар, хизматларини бажарадилар ва савобга ўзларини шерик деб биладилар. «Мутарасм» сўзининг маъноси дарвешларнинг расму русумларига эргашувчилар, аммо улар дарвешларнинг одатларига зоҳиран тақлид қилсаларда, ботинан ҳол талабгоридирлар ва шу тоифага ихлослари туфайли илоҳий файздан баҳраманд бўлиш умидидадирлар.
Муҳаққиқлар – Ҳаққа етганлар, уларни олий мартабали сўфийлар деб таърифлаш мумкин. Ҳақиқий авлиёлар, шайхи муршидлар шулар ичидан етишиб чиққан[6].[7]
Марказий Осиёга тасаввуф таълимотининг кириб келиши тариқатлар тарихини ёритиш анъанасига кўра ўз даврининг сўфий алломаси Хожа Юсуф Ҳамадоний (1048–1141) номи билан боғлиқ. Юсуф Ҳамадоний мактабида илму ирфон сабоғини олган Аҳмад Яссавий ва ‘Абдухолиқ Ғиждувонийлар минтақада тасаввуф тараққиётининг кейинги босқичларида муҳим ўрин тутди ва икки мустақил тариқат: Яссавийа ва Хожагон-Нақшбандийа (кейинчалик Нақшбандийа-Мужаддидийа) тариқатларига пойдевор қўйганлар. Бундан ташқари Хоразмда «валийтарош» унвони билан машҳур бўлган Нажмиддин Кубро (1145–1221) мустақил равишда Кубравийа тариқатига асос солди.
Хожагон тариқати XIV асрга келиб, Баҳо’уддин Нақшбанд томонидан янада такомиллаштирилди. Бу эса Марказий Осиёда мўғуллар ҳукмронлигидан кейинги диний-маънавий ҳаётнинг янгича йўналишда шаклланишига асос бўлди. Хожа Муҳаммад Порсо, Хожа[8] Аҳрор, ‘Абдураҳмон Жомий (1414-1492), ‘Алишер Навоий каби йирик шахсларнинг фаолияти эса Хожагон-Нақшбандийа тариқатининг кейинги вакилларига ижобий таъсир қилди ва ижтимоий-сиёсий ҳаётда фаол иштирок этишлари учун туртки бўлди.
Нақшбанднинг “Кўнглинг Аллоҳда бўлсин, қўлинг меҳнатда” деган шиори ҳунарманд, деҳқонларда динга, диндор ва тариқатчи сўфийларда меҳнатга нисбатан ижобий муносабат пайдо қилган. Бу ўз навбатида одамларнинг турмуш тарзининг ҳам кўтарилишига хизмат қилган.
[1] Бертельс Е. Э. Суфизм и суфийская литература. – М.: Наука, 1995. – С. 54.
[2] Ориф Усмон. Бухорои шарифнинг етти пири. – Т.: Тош ДШИ нашриёти, 2003. – Б. 5.
[3] Бу ерда «sophia» (ҳикмат) сўзи назарда тутилган бўлса керак – Ҳ.Ю.
[4] Комилов Н. Тасаввуф. Биринчи китоб. – Т.: Ёзувчи, 1996. – Б. 7. (Бундан кейин – Комилов, Тасаввуф.)
[5] Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тасаввуф ҳақида тасаввур. – Т.: Мовароуннаҳр. 2004. – Б. 30.
[6] Комил инсон ҳақида тўрт рисола: Фаридиддин Аттор, Султон Валад, ‘Азизиддин Насафий, Ҳусайн Во‘из Кошифий ижодидан намуналар / Форс-тожик тилидан Н.Комилов тарж. – Т.: Маънавият, 1997.– Б. 185.
