XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qoraqalpoqlarda bir qancha madrasalar boʻlib, ulardan eng mashhurlari Qoraqum-Ishon va Tosh madrasalari edi. Qoraqum-Ishon madrasasi XIX asr oʻrtalarida qurilgan. Dastlab masjid sifatida foydalanilgan. Tosh madrasasi 1841-yilda Mang‘it hukmdori Xo‘joniyoz tomonidan qurilgan. Madrasada ta’lim ikki bosqichli bo‘lgan. Taʼlimning birinchi bosqichida arab tili va uning grammatikasi oʻrganilgan boʻlsa, keyingi bosqich diniy-huquqiy fanlarni oʻrganishga bagʻishlangan. XIX asr oxiridabirinchi qoraqalpoq yozma asarlari paydo boʻldi. Madrasa sifatida “Tosh madrasa”da (yoki madrasa Xodjoniyoz biy) 20 ta dan 30 ta gacha talabalar tahsil olganlar.

Xo'janiyoz boy madrasani deyarli faqat vaqf pullari bilan ta'minlagan. Madrasa kamtaronaligiga qaramay 40 kishiga mo'ljallangan.Amaldagi qoraqalpoqlarda eshonlar orasida eng oliysi ruhoniylar edi. Murid bo'lish bo'lish deyarli farz edi. Eshonlarning faoliyati deyarli barcha sohalar bilan bog'lanib, ijtimoiy-siyosiy, diniy, ma'rifiy va, tibbiy (shifo)sohalarda xalq xizmatida muntazam turishganlar. XVIII-XIX asrlarning eng nufuzli eshonlari Jantemir eshon, Imom eshon, Qoraqum eshon, Aymuhammed eshon, Abdusattor eshon, Suyin eshon va boshqalari edi. Ulardan ba'zilari katta diniy-maʼrifiy, iqtisodiy markazlarini yaratdilar.Qoraqum eshon; Qoraqalpogʻistonda XIX asr tasavvufining yana bir yirik namoyandasi Qutli Xo‘ja eshon edi. Qutliy haqida bir-biriga zid rivoyatlar mavjud. Xoja eshon (xalq orasida Qutim Xoja deb ataladi) Ulardan biriga ko'ra biz yuqorida gapirgan imom eshon Buxoro madrasalarida tahsil olib qaytib kelayotganda butalar orasidan yig'layotgan chaqaloqni topib oladilar. Uning hamrohlari Muhammad Sharif Ishan va boshqalar ungabu chaqaloqni farzand qilib asrab olishni maslahat berishadi va uni Qutli Xo'ja - baxt egasi, tashuvchisi (qut -) deb ataydilar (baxt, xo'ja - xo'jayin, egasi).Imom eshonning asrandi o'g'li sifatidaQutli Xo'ja eshon asos solgan markaz alohida mashhur va mashhur bo'ladi. Bu yerda nafaqat Qoraqalpoq ovullaridan, balki Qozog’istonvaTurkmanistondan ham o‘qishga kelishgan. 300 dan ortiq xonalardan iborat ushbu markazning sxemasi: madrasa, kutubxona, masjid, talabalar uchun hujralar, yordamchi binolar, ishlab chiqarish binolari (qarazxona - un tegirmoni) va boshqa xonalardan iborat bo’lgan. Vaqf erining katta maydonlarida oziq-ovqat yetishtiriladigan erlarda nafaqat so‘fiylar ishlagan

eshonlar, balki talabalarning o'zlari ham mehnat qilishgan. Vaqf yerdan tushgan daromad bilan

masjid, madrasa, talabalar (ularning ovqatlari), kutubxona uchun ishlatilgan.

Kitoblar dunyoning turli burchaklaridan (Qozon, Toshkent, Turkiya va

boshqa joylar) keltirilgan.

Qoraqum eshon madrasasi 1854 yilda (1954-1857), ya'ni XIX asr o'rtalarida qurilgan. O'sha paytda uning 30 ta hujrasi bor edi. Talabalar uchun oʻz kutubxonasi, auditoriya (darsxona) va boshqalarga ega edilar. XX asr boshlarida Qutli xo’janing nabirasi Idris eshon 18 hujrali yana bir madrasani tikladi. Qutli Xoja eshon madrasani bitirgach, imomning qiziga uylanadi, avvaliga masjiddava keyin bolalarni o'qitish bilan shug'ullangan. Bu joy(Qoraqum eshon madrasasi) keyinchalik, ayniqsa, o'g'illari davrida yirik diniy markazga aylandi.Ta'lim madaniyatning asosi, uning eng muhim qismlaridan biridir. U yoki bu madaniyatning umumiy holatini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Oʻrta Osiyoda ilk madrasalarning paydo boʻlish tarixiga to’xtalsak, unga koʻra V.V.Bartold o’z ilimiy ishlarida dastlabki paydo bo’lish tarixini X asrga to’g’ri kelganini ko’rsatadi. Hududdagi eng qadimgi (hozirgi kunlarda saqlanib qolgan) madrasasini tadqiqotchilar Xalifa Yerezhep (XII-XIII asrlar) madrasasi deb ko’rsatadilar Xodjeyli tumani va Qoʻngʻirotdagi Daukesken madrasasi (XVI-XVII)asrlarga to’g’ri keladi . Oʻrta Osiyoda madrasalar qurilishi toʻxtatilgan davemo'g'ul istilolari davriga to’g’ri keladi. Lekin o’sha davrlardan keyin masjidlar va o’quv madrasalari va ilmiy ma’rifiy markazlar qurila boshladilar va asosiy bo’g’iniga aylandi.Dastlab masjidlar, muassasalar, qoʻshimcha imoratlar, talabalar uchun hujralar qurildi va shu tariqa madrasalar vujudga keldi. Shuning uchun madrasalarning aksariyati Qoraqalpog'istonda masjidlar deb ataladi.Arxiv ma'lumotlariga ko'ra madrasalar soni faqat Qoraqalpogʻistonning oʻng qirgʻoq qismidagina 58 taga yetdi. Qoraqalpog‘iston madrasasida o‘quv dasturi bir-biridan farq qilar edi. Kitoblarga kelsak madrasa kitobxonalarida, musulmon fiqhi, arab tilini oʻrganish grammatikasi, shuningdek, so‘fiy shoir va mutafakkirlarning asarlari Xoja Ahmad Yassaviy, Mashrab, So‘fi Olloyor va boshqa ta’limotlarga oid qo’l yozmalar mavjud bo’lgan.. Boshqacha aytganda, madrasa oʻrta taʼlim muassasasi sifatida madaniyat rivojiga hissa qo'sha oldi. Jamiyat hayotida muhim o‘rin tutdi. Bu yerda mutaxassislar tayyorlandi. Oliy va oʻrta maʼlumoli: ulamolar, miroblar, qozilar, imomlar masjidlar, maktab mudarrislari, madrasa mudarrislari va boshqalar madraslarda xizmat qilib Islom diniga xizmat qilib keldilar.

Mansurov Farxat
Mir Arab oliy mardasasi 4-bosqich talabasi